მიმზიდველი სანახაობა

                                                                                               ნანა დოლიძე

    ტელევიზია, რომელიც მუდმივად პრეტენზიას აცხადებს თავისუფალი დროის  შევსებაზე, სინამდვილეში გაცილებით მეტზე -  პიროვნების ფორმირებაზე, მისი აზროვნების წესზე, ცხოვრების წესზე და ფასეულობებზე ახდენს გავლენას. მაყურებელი დამჯერია და დანახულსაც  ყოველგვარი კრიტიკული დამოკიდებულების გარეშე აღიქვამს და შესაბამისადაც მოქმედებს, მიუხედავად იმისა რომ ტელევიზია განსხვავებულ რეალობას გვთავაზობს იმისა, რაშიც ვცხოვრობთ, გაცილებით მარტივს, იოლად აღსაქმელს, სასურველს. ის, ამ რეალობის აქტიური შემოქმედია და დამპროგრამებელიც.  Pპირველად იყო ,,იზაურა", რომლის პატიოსნებისა და უმწიკვლობის შენარჩუნებაზე მთელი ქვეყანა ღელავდა, მაყურებელი უჩვეულო თანაცხოვრების, ტელეგმირებთან ხანგრძლივი დრამატული პერიპეტიების, თავგადასავლების გარემოცვაში თანაარსებობდა. იქიდან მოყოლებული დღემდე მრავალი იზაურა, თუ მარია, ხოსე თუ იგნასიო გამხდარა თანაგრძნობის, სიძულვილის, სიხარულისა თუ სიყვარულის  საგანი. გახსნილმა სატელევიზიო სივრცემ მასკულტურის ჟანრების მოძალების პროცესი განაპირობა და ტელეარხების კეთილდღეობის ხელშემწყობიც გახდა, რომ არაფერი ვთქვათ ეროვნულ ფილმწარმოებაში ადგილობრივი შემოქმედებითი კადრების დასაქმების საშუალებაზე. ტელეეკრანზე გამოჩნდა მრავალსერიანი სატელივიზიო ფილმები,  მსოფლიო სივრცეში პოპულარული სიტკომები,  ახალგაზრდული აუდიტორიისათვის გამიზნული  ტელესერიალები ,  ახალი სტილისტიკის მქონე სატელევიზიო დოკუმენტური ფილმები, თემატური თოქ-შოუ, თუ სხვადასხვაგვარი დატვირთვის მქონე რეალითი, მუსიკალური პროექტები და სატელევიზიო თამაშების ფართო სპექტრი, ერთი სიტყვით ყველაფერი ის, რაც მანამდე  უკვე კარგად აპრობირებული იყო დასავლურ თუ ამერიკულ ტელესივრცეში და ხშირად ჩვენს სინამდვილეში პირდაპირი კოპირების, იშვიათად მაგრამ მაინც ახლებური გადამუშავების  შედეგად ჩნდებოდა ქართველი მაყურებლის წინაშე. ის, რომ კინოფილმს სატელევიზიო პროგრამის ბადეში მნიშვნელოვანი დატვირთვა აქვს უდავოა, ამასთან ის გარემოებაც რომ ტელეპროგრამის მნიშვნელოვანი ხვედრითი წილი, სწორედ იმპორტირებულ პროდუქციაზე მოდის  როგორც მხატვრული,  თუ დოკუმენტური,  ასევე  ტელესერიალების თვალსაზრისით.  მიუხედავად  იმისა რომ ტელეკომპანია ,,იმედი" სხვა ნაციონალურ არხებთან შედარებით რაოდენობრივად უფრო მეტი  სატელევიზიო ფილმის მწარმოებელია,  ადგილობრივ პროდუქციას საგრძნობლად ფარავს უცხოური. მეორეს მხრივ, ესეც მსოფლიო გამოცდილების ერთგვარი ტრანსპორტირებაა, როდესაც სხვა ქვეყანაში წარმატებული სატელევიზიო პროექტი გარანტირებული წარმატების მომტანია, ზედმეტი  ძალისხმევისა და სარისკო სიახლეების შემოტანით გამოწვეული გაუთვლელი შედეგებისგან.  მათ შორის არის მრავალსერიანი სატელევიზიო ფილმებიც - ტელესერიალები, რომელიც მკვლევართათვის მაპროვოცირებელი თემაა - მათზე საუბარი მარტივია და დაბალი მხატვრული ხარისხის გამო გაკრიტიკებაც. თუმცა ფაქტია, რომ მასობრივი მაყურებლისათვის ის ერთ-ერთ ყველაზე საყვარელ და მოთხოვნად სატელევიზიო პროდუქტად რჩება. თუ  მანამდე ბრაზილიური, მექსიკური თუ არგენტინული მდიდარი ოჯახების უიღბლო, ვერაგულ, თუ  სასიყვარულო ინტრიგებით  გაჯერებულ სერიალებზე გვიწევდა მსჯელობა , დღეს უკვე სამამულო  ფილმწარმოებაშიც კანონზომიერი და ბუნებრივი, ამასთან დაგვიანებული პროცესის მოწმენი ვხდებით.  ტელეკომპანია რუსთავი-2 -ის ახალი სეზონის ძირითადი სიახლე ახალი ქართული საპნის ოპერა"  ,,ჟამი ყვავილობისა" გახდა და სხვა არხებისაგან განსხვავებით პრაიმ-ტაიმიც საგრძნობლად გაზარდა. ფილმის სიუჟეტური სქემა ისეთივე ბანალურია, როგორც სხვა დანარჩენი მსგავსი პროდუქციის შემთხვევაში - ორი ოჯახის ურთიერთობა, სასიყვარულო სამკუთხედი, დაკარგული შემდეგ კვლავ აღმოჩენილი შვილი, კომაში ჩავარდნილი და შემდეგ კვლავ დაბრუნებული მთავარი გმირი, ერთი სიტყვით კეთილისა და ბოროტის ერთფეროვანი საღებავებით დაყოფილ  სამყაროში, ასევე ერთმნიშვნელოვანი ხასიათების კარგისა და ცუდის შერკინების ზღაპრული დასასრულით.  გმირები მოგზაურობას იწყებენ უბედურებიდან ბედნიერებამდე და ამ გზაზე როგორც მოსალოდნელია იცვლება როგორც პიროვნული, ასევე სოციალური შეხედულებები. ტელესერიალისათვის დამახასიათებელი სიუჟეტის ჰორიზონტალურად განვითარების  სქემაში თხრობა არ ჩერდება და პარალელური მოქმედების ხარჯზე უწყვეტ, დაუსრულებელ ისტორიად იქცევა,  ხოლო  იმისათვის რომ მაყურებელი მომდევნო  სერიისათვის კვლავ დაუბრუნდეს ტელეეკრანს  ავტორები მორიგი  დრამატული მოვლენის ინსპირირებას ახდენენ,  აღნიშნული კი დეტექტიურ-მელოდრამატული ინტონაციებით  იფუთება.

                გამეფებული აზრის მიხედვით, აუდიტორიის ინტერესს არა საკუთრივ რაიმე განსაკუთრებული ჟანრული თავისებურება განაპირობებს, არამედ  თემა  და სიუჟეტური  თხრობის ხარისხი.   საქართველოში,  ისევე  როგორც პოსტსაბჭოთა სივრცეში გავრცელებული და პოპულარულია კრიმინალურ, საგამოძიებო თემატიკაზე  შექმნილი ტელესერიალები, ვინაიდან სწორედ აქ  არის  შესაძლებელი  ემოციურად მძლავრი, მკვეთრი ინტრიგის რეალიზება, მით უფრო რომ საზოგადოებრივი ცხოვრების კრიმინალური შემადგენელი  მუდმივად იკვებება მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებით. აღნიშნულ თემატიკაზეა აგებული ტელეკომპანია ,,იმედის’’  ახალი ტელესერიალი  ,,კლინიკა’’ - რომლის მოქმედებაც საავადმყოფოში ვითარდება, მრავალი სერიალისათვის ტიპური ადგილი  მოქმედების გასაშლელად. პარალელურად მეორე დრამატურგიული ხაზი შემოდის, სადაც მთავარი გმირები ხელმოცარული შემოქმედი და საკუთარი ნებით განდეგილობაში მყოფი ბერია.  კლინიკაში საიდუმლოებით მოცული არალეგალური ოპერაციები კეთდება და სწორედ მისი ერთ-ერთი მსხვერპლი უნდა გახდეს სავარაუდო თანაგრძნობის ობიექტი, ისიც კომაში მეხსიერებადაკარგული, წარსულწაშლილი გმირია, ახალი სახელითა გვარით, ახალი ცხოვრებისეული ისტორიით. ყველაფერს კი შემოქმედის მონათხრობიდან ვიგებთ, რომელიც ქართულ კინოში გამეფებული კრიზისულ მდგომარეობაში მყოფი შემოქმედის   ერთგვარი გამგრძელებელია. კარგად ნაცნობი .ძველი,  თუმცა შესაძლო ახალი ,,კრიმინალური’’  შტრიხებით. ყოველდღიურობა რთული კონსტრუქციაა და მრავალი  დეტალისაგან შედგება. სერიალიც, რომელიც ყოველდღიურობის გარკვეულ კულტივირებას ახდენს შესაბამისი სიუჟეტური და ვერბალური  და ვიზუალური კლიშეებისაგან იგება. ფილმის ტექსტი სტანდარტული სიტუაციების ვერბალური ვარიაციებისაგან უნდა შედგებოდეს და ორიენტირებული უნდა იყოს იოლ  აღქმაზე, რაც მაყურებლის ეკრანთან დარჩენის გარანტიებს იძლევა.  სამწუხაროდ დღემდე პრობლემად რჩება დიალოგური მასალის ხელოვნურობა, რომელსაც ბუნებრიობისათვის დამატებული ერთი-ორი ,,შეგინება’’  რეალურობის განცდით ვერ უზრუნველყოფს. იგივე ითქმის სამსახიობო ოსტატობაზეც. ის, რაც მაყურებელს კომფორტის განცდას უქმნის კომუნიკაციის, კონტაქტის დამყარების შესაძლებლობის მიცემაა. მაყურებელი იოლად უნდა ახერხებდეს გმირებთან სრულ, ან თუნდაც ნაწილობრივ იდენტიფიკაციას, რისთვისაც შერჩეული  სოციალური როლის  გარეგნული ნიშნების ტიპიზაციაა აუცილებელი და ამასთან არასაკმარისიც. ფილმში პრაქტიკულად ვერ ვხვდებით იმგვარ ობიექტს , რომელთა სტერეოტიპები ხანგრძლივი დროის მანძილზეა ცნობიერებაში მყარად ჩამაგრებული,  ამ შემთხვევაში ვხვდებით ბერს , რომელიც ,,ძველი ბიჭის’’  გარეგნულ  ნიშნებს ატარებს, დევნილი და შევიწროვებული შემოქმედი, რომელიც არაფრით განსხვავდება მდევნელებისაგან, ,,ნიჭიერი ექიმი’’ , რომელიც ისეთივე მოძალადეა  და იმავე მეთოდებით მოქმედებს, როგორც სხვა დანარჩენი. მაყურებლის სიმპატიისათვის პრაქტიკულად  ამ  მრავალპერსონაჟიან გალერეაში ვერ იძებნება საყრდენი და შესაბამისად ვერ მყარდება კომუნიკაცია.   არადა,  ნებისმიერ  საზოგადოებაში არსებობს გარკვეული ცხოვრებისეული მოდელების ერთიანობა თავისი გმირებით, წმინდანებით, ექიმებით, მასწავლებლებით და ა.შ. რომლებიც პოზიტიურ კატეგორიას განეკუთვნებიან, თუმცა ტელევიზიაში საქმე საპირისპიროდაა. ტელევიზია, რომელიც  გარკვეულწილად ადამიანის მსოფლმხედველობისა და ქცევის კორექტირებას ახდენს, ერთგვარად იმუნიზაციის მეთოდს მიმართავს ამგვარი გმირების მისამართით, თუმცა როგორც წესი ეს მოდელები ხშირად ხელოვნურად შექმნილი, ამავე დროს მოდური, რაც მნიშვნელოვანია ნაკლებ პოზიტიურია. თუმცა, მაყურებელს ნაკლებ აღელვებს ნამდვილობა, მისთვის განმსაზღვრელია  ცნობადი, განმეორებადი, მოსალოდნელი. ის ეძებს სასაცილოს, საცოდავს, შემზარავს, ისეთს როგორიც წარმოუდგენია, ისეთს რომელიც სტერეოტიპად ჩამოუყალიბდა, რომლის დამსხვრევაც  ან სხვა პოზიციით ჩანაცვლება მსოფლმხედველობრივი გადატრიალების ტოლფასია.  შესაძლოა, სწორედ ეს ფსიქოლოგიური მომენტია საფრთხის შემცველი, როდესაც მაყურებელი ცხოვრებაში პასიური ადაპტაციის გზას ირჩევს, აღიქვას და შეითვისოს მზა და ხშირად არაპოზიტიური მოდელები.    ფართოდ არის გავრცელებული აზრი ტელესერიალების ნეგატიური ზემოქმედების თაობაზე, თუმცა არა იმდენად ცალკეული ტელესერიალი შეიცავს ამ საშიშროებას, არამედ საეთერო სივრცეში განთავსების,  დოზირების  ხარისხი. დღეს ხშირად ვსაუბრობთ არჩევანის  თავისუფლებაზე,  რომელსაც მრავალარხიანობა და სპეციალიზირებული არხების მოჭარბება განაპირობებს,  რაც მაყურებელს საშუალებას აძლევს საკუთარი სატელევიზიო ,,კლიპი’’ შექმნას შემოთავაზებული პროგრამებიდან. თუმცა ქართული ტელეარხების პროგრამულ ბადეში თვალშისაცემია აღნიშნული პროდუქციის სიჭარბე, განსაკუთრებით პრაიმტაიმის დროს. ფაქტი უდავოა, რომ სწორედ საინფორმაციო  და ანალიტიკური  პროგრამების კრიზისული მდგომარეობის გადასაფარად გასართობი პროგრამების მოძალება შეინიშნება, მათ შორის ტელესერიალების, რომელიც ხანგრძლივი თხრობის, პარალელური ყოფის გაჩენა-დამკვიდრებას უწყობს ხელს, ყოველდღიური ცხოვრების  შემადგენელად იქცევა და სტაბილურობისა და სიმყარის შეგრძნებას  ამძაფრებს. შესაძლოა, ამიტომაც არის იგნორირებული სატელევიზიო ეკრანზე  სოციალური თემატიკა, ვინაიდან სწორედ აქ არის შესაძლებელი  მაყურებლის  მსოფლმხედველობრივ,  იდეოლოგიურ და საჭირბოროტო კითხვებზე პასუხის გაცემა ,,როგორ ვიცხოვროთ’’, ,,საით მივდივართ?’’, ,,რა ვქნათ?’’

                     16 წელი აფხაზეთის ომიდან და მესამე წელი სამაჩაბლოსთან დაკავშირებული ტრაგიკული მოვლენებიდან. ტელეეკრანი დუმს და საქართველოს უახლესი ისტორია ისევ პასუხგაუცემელი კითხვების ტყვეობაშია, ხოლო ისიც კი რაც შეიქმნა განსაკუთრებით  უკანასკნელ წლებში განვითარებულ მოვლენებზე  არასაკმარისი და არაადექვატურია, თავად მოვლენათა ქვეყნის ისტორიისათვის მნიშვნელობიდან გამომდინარე.  შეიძლება ითქვას, რომ  ქართული კინოდოკუმენტალისტიკა დუმილის პოზიციას ირჩევს, რომ არაფერი ვთქვათ სატელევიზიო მხატვრულ  ფილმზე.  2008  წლის აგვისტოს მოვლენებს  თ. ჩაგელიშვილისა და თ. ფეიქრიშვილის დოკუმენტური ფილმები მოყვა.  ვინ დაიწყო ომი და რა იყო ამ ომის წინაპირობა?  სად გადაკვეთა საქართველომ რუსული ინტერესები კავკასიაში და რა არის ეს ინტერესები?  არაერთი ინტერვიუ, საექსპერტო დასკვნა შეკითხვაზე დამაჯერებელ პასუხს ვერ იძლევა. ორივე ფილმი საომარი მოქმედებების დასრულებიდან  მცირე დროში შეიქმნა,  ბუნებრივია ის გარემოებაც, რომ  მომხდარისადმი დროში დისტანცირების შეუძლებლობამ, შესაბამისი კრიტიკული გააზრება პრაქტიკულად შეუძლებელი გახადა. სატელევიზიო დოკუმენტური ფილმების წარმოებით დღეს  ,,რუსთავი-2’’  ლიდერობს პროექტით ,,საქართველოს უახლესი ისტორია’’ და აქაც  მხოლოდ ერთპიროვნულ (თ. ჩაგელიშვილის)  შემოქმედებასთან გვაქვს საქმე.

  2009 წელს გამოვიდა თ.ჭაბუკიანის დოკუმენტური ფილმი, რომელმაც განსხვავებული გზა აირჩია და აქცენტებიც წინა ორი ფილმისაგან განსხვავებით - ვინ დაიწყო ომი?-დან - შედეგებზე  გადაიტანა.  მისთვის  გაცილებით ღირებული ადამიანური ბედია და არა ერთი  და  ორი....

 იმ ოჯახების ტკივილი, სადაც შვილები, ძმები, მამები დაკარგეს, როდესაც ერთის ტრაგედია  მხოლობითის კატეგორიად უნდა დარჩეს  და სტატისტიკად არ უნდა იქცეს, როდესაც მათი თავდადება  მათივე მომავლის უზრუნველობის გარანტი უნდა გახდეს და ისინი მხოლოდ საკუთარ ოჯახებს არ უნდა დააკლდეთ, ვინაიდან მათ ყველაზე ძვირფასი  ხარკად ჩვენთვისაც გაიღეს.

 ,,პირველები" კი ჩვეული სიმტკიცით განაგრძობენ, რომ თუ მსოფლიოში  საოცრება მოხდა, ამის თაობაზე პირველები შეგვატყობინებენ. მართლაც საოცრება უნდა მოხდეს, რომ ,,პირველებმა" სწორედ მათ შეგვატყობინონ მიმდინარეს შესახებ და ბუნებრივად ისმის შეკითხვა თუ ვინ არიან პირველები? ისინი ვინც სატელევიზიო სივრცეში ლიდერის პოზიციაზე  იმყოფებიან , თუ ისინი ვისიც მხოლოდ გარეგნული ნიშანი, ერთ ლარად გაყიდული და შემდეგ გამოსყიდული ლოგო ასახავს წარმოშობის ისტორიულ რიგითობას?